Përdorimi i pesticideve dhe kimikateve në bujqësinë shqiptare
Bujqësia shqiptare është karakterizuar nga përdorimi masiv i pesticideve dhe kimikateve gjatë dekadave të fundit. Fermerët shqiptarë i përdorin këto substanca për të mbrojtur prodhimet nga dëmtuesit dhe sëmundjet, por ky përdorim shpesh është i pakontrolluar, duke sjellë pasoja serioze për shëndetin e njeriut dhe mjedisin. Ndërkohë, kuadri ligjor dhe mekanizmat e kontrollit shtetëror kanë rezultuar shpesh të pamjaftueshme për të kufizuar abuzimet Pesticidet e përdorura në Shqipëri përfshijnë një gamë të gjerë insekticidesh, herbicidesh, fungicidesh dhe kimikatesh të tjera bujqësore. Sipas regjistrit zyrtar të Ministrisë së Bujqësisë, aktualisht 351 lloje të ndryshme pesticidesh janë të regjistruara dhe të lejuara për përdorim në vend . Këtu përfshihen insekticide organofosfate (p.sh. chlorpyrifos, dimetoat, ometoat), insekticide neonicotinoide (p.sh. acetampirid), insekticide të tjera moderne (p.sh. chlorfenapyr, flonikamid, formetanat), fungicide (p.sh. famoksadon, miklobutanil), si dhe herbicide të ndryshme (p.sh. linuron). Po ashtu, fermerët përdorin rregullatorë kimikë të rritjes për të përshpejtuar pjekjen e prodhimeve një shembull është ethefoni, i njohur si hormon artificial që nxit pjekjen e frutave dhe perimeve. Një problem shqetësues është prania në treg e pesticideve të vjetra ose të ndaluara në vende të tjera. Shqipëria zakonisht ndjek praktikat e BE-së në miratimin dhe ndalimin e pesticideve, por shpesh me vonesë kohore. Për shembull, pesticidi organofosforik chlorpyrifos u ndalua në BE në vitin 2020 pas studimeve që treguan ndikime neurotoksike tek njeriu (dëmton zhvillimin e sistemit nervor tek fëmijët). Shqipëria gjithashtu vendosi ta heqë nga regjistrimi chlorpyrifos-in në 2020, mirëpo lejoi që tregtarët vendas të importonin produkte me këtë lëndë deri në mars 2020 dhe përdorimi i tyre në ferma u lejua edhe për të paktën dy vite të tjera pas ndalimit nga BE. Ky lloj tranzicioni i ngadaltë, i formalizuar përmes një (produkte të ndaluara për import, por ende të lejuara për përdorim derisa të konsumohen stoket ekzistuese), bën që substanca të rrezikshme të vazhdojnë të qarkullojnë në bujqësinë shqiptare. Importi dhe përdorimi i pesticideve kimike në Shqipëri është në nivel të lartë dhe në rritje. Të dhënat tregojnë se vetëm gjatë viteve 2020-2023 janë importuar rreth 7 mijë ton pesticide (plot 6,973,395 kg) me vlerë prej 4.8 miliardë lekësh. Sasia e importuar po rritet nga viti në vit p.sh. në vitin 2023 importet arritën rreth 1,480 ton, me një rritje 6.8% krahasuar me vitin paraprak. Këto shifra të larta pasqyrojnë varësinë e sektorit bujqësor ndaj kimikateve për mbrojtjen e bimëve. Në përbërje të këtyre pesticideve gjenden shpesh edhe substanca të cilat janë të ndaluara në Bashkimin Europian për arsye sigurie, por që vazhdojnë të përdoren në vend. Ministria e Bujqësisë vetë ka pranuar se gjatë vitit 2024 u zbuluan në laborator shtatë lloje pesticidesh të ndaluara në produktet bujqësore shqiptare, përfshirë chlorpyrifos, chlorpyrifos-methyl, chlorfenapyr, linuron, dimetoat, miklobutanil dhe ometoat. Analizat e kryera nga laboratorë privatë pohojnë se rreth 35 pesticide të tilla të ndaluara qarkullojnë lirisht në tregun shqiptar. Ky inventar alarmues tregon se llojet e pesticideve që përdoren realisht nëpër ferma shpesh përfshijnë kimikate shumë toksike dhe të pakontrolluara, përtej atyre zyrtarisht të lejuara. Pse fermerët i drejtohen pesticideve? Shkaqet janë të shumta dhe të lidhura me sfidat e bujqësisë në vend. Së pari, ekziston nevoja për të mbrojtur rendimentin e kulturave nga dëmtuesit (insektet, kërpudhat, barërat e këqija). Shqipëria ka një klimë të favorshme për bujqësi, por kjo do të thotë edhe presion i lartë nga insektet dhe sëmundjet në fusha e sera. Pesticidet ofrojnë një zgjidhje të shpejtë: siç shprehet një fermer me sera, “këto (pesticidet) i vrasin insektet” duke nënkuptuar se janë shumë efektive për mbrojtjen e prodhimit. Krahas efikasitetit, presioni ekonomik luan rol të madh: dëmtimet nga insektet mund të çojnë në humbje të mëdha financiare për fermerin, prandaj përdorimi i kimikateve shihet shpesh si domosdoshmëri për të siguruar të ardhurat. Së dyti, kostoja dhe aksesueshmëria e këtyre kimikateve ndikojnë në vendimin e fermerëve. Pesticidet e vjetra dhe potentë, si ato organofosforike (p.sh. chlorpyrifos, dimetoat), kushtojnë më pak se sa pesticidet më të reja dhe më miqësore me mjedisin. Pas ndalimit të tyre në tregjet perëndimore, ton të tëra pesticidesh të rrezikshme u shitën shumë lirë ose u falën tek tregtarët shqiptarë, duke krijuar një magazinë të lirë kimikatesh në Shqipëri. Fermerët, të motivuar nga cmimi i ulët dhe efektiviteti i lartë i këtyre substancave, i kanë mirëpritur ato. Një eksportues anonim ka pohuar se pesticidet e ndaluara nga BE “shiten shumë lirë ose jepen falas” tek tregtarët shqiptarë, të cilët më pas i shpërndajnë pa ndonjë mbikëqyrje. Së treti, mungesa e informacionit dhe e alternativave bën që shumë fermerë të mbështeten te “ilaçi i shpejtë” kimik. Praktikat e menaxhimit të integruar të dëmtuesve (IPM) dhe bujqësia organike ende nuk janë të përhapura gjerësisht; paketat teknike dhe këshillat e kualifikuara shpesh mungojnë në zonat rurale. Si pasojë, fermerët mbështeten te këshillat e tregtarëve të pesticideve ose te përvoja tradicionale, që zakonisht nënkupton spërkatje profilaktike me kimikate sa herë lind problemi. Koha e karencës (pritja pas spërkatjes para korrjes) shpesh neglizhohet për të nxjerrë prodhimin më parë në treg, çka rrit gjasat që produktet të kenë mbetje pesticide mbi normë. Kultura e “prodhimit me çdo kusht” dominon, shpesh në dëm të sigurisë ushqimore. Së fundi, një faktor kyç është mosndëshkueshmëria dhe qasja e lehtë në treg e pesticideve të rrezikshme. Kontrolli i dobët shtetëror deri vonë ka bërë që pesticidet e ndaluara të jenë lehtësisht të disponueshme në “farmacitë bujqësore” lokale. Fermerët raportojnë se mund të gjejnë pa vështirësi edhe preparate që ligjërisht nuk lejohen, sepse ato shiten nën emra tregtarë të ndryshuar ose në paketim tjetër për t’iu shmangur inspektimit. Me fjalë të tjera, pesticidet kontrabandë ose të paregjistruara qarkullojnë në treg të hapur. Në kushtet kur autoritetet nuk i zbulojnë e ndëshkojnë këto shkelje, fermeri i zakonshëm nuk ka as stimul dhe as frikë për t’i përdorur sidomos kur sheh përfitimin e menjëhershëm në rendiment. Por ekspozimi ndaj pesticideve ka pasoja serioze për shëndetin e njeriut, si për konsumatorët ashtu edhe për punëtorët bujqësorë që i aplikojnë ato. Shumë prej kimikateve të përdorura në bujqësinë shqiptare janë toksike për sistemin nervor, hormonal dhe sistemet e tjera jetike. Për shembull, chlorpyrifos insekticid i përdorur gjerësisht më parë u ndalua sepse studimet zbuluan se dëmton zhvillimin neurologjik tek fëmijët dhe mund të shkaktojë defekte gjenetike. Një tjetër insekticid, phosmeti, i përdorur tek agrumet, është ndaluar në BE për shkak se ka efekte neurotoksike që mund të shkaktojnë dëmtime të sistemit nervor dhe simptoma helmimi. Këto raste ilustrojnë rrezikun që edhe doza relativisht të vogla të pesticideve paraqesin për shëndetin e njeriut, veçanërisht kur ekspozimi ndodh në mënyrë të vazhdueshme. Konsumatorët që hanë rregullisht fruta, perime apo produkte të tjera me mbetje pesticide mbi normat e lejuara rrezikojnë efekte afatgjata kronike. Studimet mjekësore dhe ekspertiza vendase tregojnë se konsumi i vazhdueshëm i produkteve me mbetje pesticide çon, me kalimin e kohës, në çrregullime të sistemit endokrin dhe atij nervor. Këto kimikate mund të grumbullohen në trup dhe të prekin organe të ndryshme, duke shkaktuar çrregullime hormonale, probleme në riprodhim, dëmtim të sistemit nervor dhe madje kanë efekt kancerogjen në periudhë afatgjatë. Grupi më i rrezikuar janë fëmijët, gratë shtatzëna, të sëmurët kronikë dhe të moshuarit për ta edhe sasi minimale pesticidi mund të jenë të dëmshme. Një profesor i mjedisit në Universitetin Bujqësor të Tiranës vëren se produktet me nivele mbi normë të pesticideve krijojnë rreziqe serioze shëndetësore për popullatën dhe se institucionet shtetërore kanë krijuar pasiguri tek konsumatorët me dështimin për t’i ndalur këto produkte. Punëtorët bujqësorë dhe fermerët vetë janë të parët në vijën e zjarrit përsa i përket helmimit akut nga pesticidet. Shpesh, këto kimikate përzihen dhe spërkaten pa masa të plota mbrojtëse (veshje speciale, maska, doreza), gjë që çon në thithjen ose kontaktin direkt me lëndët toksike. Helmimet akute me pesticide mund të shkaktojnë simptoma të menjëhershme si marramendje, nauze, vjellje, vështirësi në frymëmarrje, probleme me shikimin apo edhe humbje ndjenjash. Rastet e rënda mund të kërkojnë shtrim në spital dhe mund të jenë fatale nëse ekspozimi është i lartë. Një kimikat famëkeq që ka shkaktuar incidente fatale është fosfidi i aluminit (një pesticide fumigues i përdorur ndaj brejtësve dhe insekteve në magazina); helmimi me të është dokumentuar si shqetësim madhor shëndetësor në Shqipëri, me disa raste vdekjesh të raportuara në vitet e fundit. Përveç efekteve të menjëhershme, punëtorët që përdorin pesticide rregullisht pa mbrojtje mund të vuajnë dëme kronike shëndetësore: çrregullime neurologjike (p.sh. dridhje, neuropati), probleme të frymëmarrjes, sëmundje të lëkurës, dhe rritje të rrezikut për sëmundje malinje (kancer në tru, në gjëndra hormonale, etj). Situata aktuale ka bërë që ekspertët e sigurisë ushqimore në Shqipëri të flasin me tone alarmante. “Shqiptarët po helmohen nga pesticidet,” shprehet eksperti Ervin Resuli, duke vënë theksin se kimikatet e rrezikshme në ushqim po vënë në rrezik jetën e konsumatorëve. Këto deklarata të forta bazohen në fakte shkencore: dëmtimet shëndetësore nga pesticidet janë reale dhe të dokumentuara, dhe ekspozimi i popullatës shqiptare ndaj tyre si pas konsumit, ashtu edhe nga mjedisi i ndotur është bërë i përhapur e i vazhdueshëm. Përdorimi i pakontrolluar i pesticideve në bujqësi nuk dëmton vetëm njeriun, por edhe mjedisin ku ne jetojmë. Këto kimikate përfundojnë në tokë, ujë, ajër dhe ndikojnë negativisht ekosistemet dhe biodiversitetin. Menjëherë pas aplikimit, vetëm një pjesë e lëndës vepron mbi dëmtuesin e synuar; pjesa tjetër shpërhapet në mjedis. Përmes rrjedhjes së ujërave (runoff), pesticidet përfundojnë në lumenj, përrenj dhe ujëra nëntokësorë, duke ndotur burimet ujore. Lëmimet dhe infiltrimi në tokë bëjnë që mbetjet e pesticideve të depozitohen në shtresat tokësore, ku mund të qëndrojnë për vite ose dekada të tëra. Ekspertët paralajmërojnë se gjurmët e pesticideve mund të shfaqen në produkte bujqësore edhe 20-30 vjet pas ndalimit të përdorimit të tyre, pasi lëndët kimike qëndrojnë të pranishme në tokë dhe ajër shumë kohë. Kjo do të thotë se mjedisi akumulon ndotjen kimike, duke krijuar një trashëgimi toksike që është e vështirë të pastrohet. Tokat bujqësore shqiptare në disa zona po përballen me ulje të cilësisë si pasojë e ndotjes kimike. Përdorimi i përsëritur i pesticideve dhe plehrave kimike mund të dëmtojë mikroorganizmat e dobishëm në tokë, të cilët janë jetikë për pjellorinë natyrore të saj. Kjo sjell varfërim të biodiversitetit të tokës dhe mund të ulë produktivitetin afatgjatë të arave. Disa pesticide kanë veti persistente (qëndrojnë gjatë në mjedis pa u degraduar lehtë) dhe mund të bioakumulohen në zinxhirin ushqimor për shembull, mund të absorbohen nga bimët, pastaj të kalojnë te insektet, te zogjtë apo te kafshët e tjera që ushqehen me to, duke krijuar efekt zinxhir në ekosistem.
